Dit blog is gepubliceerd op het New Financial Forum. Dick Jan levert regelmatig een bijdrage op dit platform.
“Ken je het boek Schaarste?” Deze vraag zul je ongetwijfeld vaker hebben gehoord. Het interessante boek uit 2013 is geschreven door Harvard-econoom Sendhil Mullainathan. Het laat zien wat langdurige stress doet met de menselijke geest. En het maakt aannemelijk dat mensen zich hierdoor moeilijk uit deze situatie kunnen ontworstelen. Samen met de documentaireserie ‘Schuldig’ heeft het veel gedaan met hoe er wordt gedacht over mensen met schulden.
Ik heb echter de indruk dat veel mensen het boek noemen zonder het ook gelezen te hebben. Het klinkt zo plausibel. Armoede beperkt de mentale bandbreedte van mensen. Daardoor daalt het IQ en gaan mensen dingen doen die niet goed voor ze zijn. Ze gaan roken, teveel eten en dure spullen kopen die ze niet nodig hebben. Het biedt een simpele verklaring voor schijnbaar irrationele keuzes die mensen maken. Daarom is deze theorie ook zo aantrekkelijk.
Maar is deze manier van denken wel helemaal juist en compleet? Houden mensen met schulden dure huisdieren omdat hun IQ achteruit is gegaan? Kopen mensen een veel te dure telefoon omdat ze het even niet meer scherp zien? Blijven ze in schulden vanwege deze ’schaarste’? Ik betwijfel het ten zeerste. En het meest storende is dat veel mensen elkaar na-papegaaien zonder ook maar één letter tot zich te hebben genomen. Wat doet dit met de nuances van de theorie? Ik maak me daar zorgen over.
Gedurende de afgelopen 10 jaar heb ik veel mensen met schulden thuis bezocht. En daar zag ik een beeld dat soms stereotiep is, en waar mensen ten onrechte om veroordeeld worden. Eén van de eerste gesprekken herinner ik me nog goed. Ik kwam op bezoek bij een jong gezin met drie kinderen. Er stond een grote krabpaal in de kamer voor de drie poezen. Een grote televisie aan de wand. Een sigarettenmaker op tafel en een smartphone. Tijdens het gesprek dacht ik slim te zijn door te beginnen over hun poezen. “Waar halen jullie eten voor die poezen? Kost dat veel? Moeten ze wel eens naar de dierenarts?” De vrouw antwoordde: “Begin jij nu ook al over onze poezen? De poezen geven ons liefde en warmte”. Het bleek dat de schuldhulpverlener die hen moest helpen, had voorgesteld om de poezen de deur uit te doen. En dat was niet in goede aarde gevallen.
Ik heb vaak aan dit gesprek teruggedacht. Het inzicht voor mij was dat mensen in schulden gewoon basisbehoeften hebben zoals ieder mens, en dat je dat terugziet in de gewoonten die je vaak ziet bij deze groep. Als ik me in hen zou verplaatsen zou het ook mogelijk kunnen zijn dat:
- Hun huisdieren staan voor intimiteit
- Loterijen hoop geven op een betere toekomst
- De TV helpt even te ontsnappen aan de werkelijkheid
- Smartphones zorgen voor verbondenheid
- Roken helpt om stress te verminderen
Wat zo kwalijk is dat mensen met schulden vaak langdurig in deze situatie leven. Dat betekent dat ze dag-in-dag-uit moeten omgaan met de beperkingen die hun situatie met zich meebrengt. Dus wellicht is het niet een lager IQ, maar zijn het puur menselijke behoeften, als tegenreactie op hun situatie. En het helpt dan niet om de uitingen van deze behoeften aan te pakken.
Als mensen met een te simplistische blik van de ‘schaarste-theorie’ naar mensen kijken, dan kunnen ze wel eens in de verleiding komen om deze gezinnen alleen maar te zien als een probleem. Ze zouden kunnen denken dat mensen vanwege het vermeende lagere IQ dit soort ‘verkeerde’ keuzes maken. En dat je ze dus daarmee moet helpen. Weg met de loterijen, de poezen, enzovoort. Maar is dit wel de oplossing? En wat doe je mensen daarmee aan? Ik nodig hen om eens verder te kijken en te verdiepen over wie we het hebben. Dat leg ik graag uit. Toen ik in een ander gesprek vroeg waarom mensen niet stopten met de Postcodeloterij, kreeg ik als antwoord: “Als ik dat zou doen, dan zou de Postcodekanjer de volgende week in deze wijk vallen. Zo is het mijn hele leven al gegaan”. Je kunt ermee stoppen, maar de behoefte blijft. En dat maakt het zo hardnekkig. En met een lager IQ heeft dat volgens mij niet veel te maken. Sterker nog: ik kan deze reactie wel begrijpen. Zeker als je vaak de boot hebt gemist en het allemaal niet zo mee zit.
Om deze redenen wil ik mensen uitnodigen om met een open blik de dialoog aan te gaan met mensen die te maken hebben met schulden. Dus niet kijken vanuit een theorie, maar te luisteren naar waar mensen behoefte aan hebben en waar ze tegenaan lopen. Uiteindelijk zal de menselijke maat en vertrouwen in hen het verschil maken als je mensen ècht wilt helpen. Dit gun ik landelijke publieke uitvoeringsorganisaties, publieke organisaties en schuldeisers. Zo maak je echt het verschil en beweging we ons naar verandering en een beter leven voor deze mensen.
