Hoe houden we de ‘gele hesjes aan de kapstok’?

Nieuwe vormen van schuldhulpverlening om meer mensen gericht te kunnen helpen

Recentelijk heb ik met een bevriende relatie gegeten die oorspronkelijk uit Frankrijk komt. Tijdens ons gesprek kwamen we te spreken over de ontwikkeling van de ‘Gele Hesjes’ in Frankrijk. Hij vertelde dat er een groeiende groep Fransen is uit de middenklasse die nog nauwelijks kan rondkomen, zelfs op basis van twee salarissen. Deze groep woont verder van de grote stad dan wij gewend zijn. Toen de regering de accijnzen op diesel verhoogde, was dat de druppel die de emmer deed overlopen. Hij wist me tevens te vertellen dat er een groot draagvlak is in de Franse samenleving voor de situatie waar deze groep zich in bevindt. Er is geen draagvlak voor het geweld en het antisemitisme, maar wel voor de onderliggende problemen waar de onrust uit is voortgekomen.

Een vraag die zich sindsdien bij mij opdringt is, of de Nederlandse situatie vergelijkbaar is. Volgens Kim Putters wel. In zijn nieuwe boek ‘Veenbrand’ wijst hij op de toenemende tweedeling in Nederland. Volgens hem ‘hangen de gele hesjes al klaar aan de kapstok’. Ik ben dat wel met hem eens. De ‘copycats’ van nu in Nederland lijken nog richting te missen. Maar de toenemende schuldenproblematiek, tegen de achtergrond van de economische voorspoed heeft mijns inziens vergelijkbare potentie als in Frankrijk.

In de sluimerende onvrede spelen groeiende schulden een belangrijke rol voor een grote groep Nederlanders die niet heeft mee kunnen profiteren van het economisch herstel na de crisis. Vanuit Purpose proberen we met nieuwe concepten en toegepast onderzoek een bijdrage  te leveren aan het beter helpen van de groeiende groep mensen met schulden. Wij zien vanuit ons perspectief een toenemende tweedeling van de ‘haves’ en ‘have nots’ van mensen met en zonder vermogen, maar ook van de ‘can’ en ‘cannots’ van mensen die de weg in de complexe wereld van schuldhulpverlening en voorzieningen moeilijk kunnen vinden. Mensen met een eigen huis zien hun situatie verbeteren, waar mensen  zonder eigen huis het besteedbar inkomen zien dalen. Deze tweedeling is mijns inziens bijzonder riskant voor de samenhang van onze samenleving.

Problemen bij eigenwoningbezitters lossen zichzelf op

Laten we eens terug gaan in de tijd. Gedurende de crisis die in 2008 begon concentreerde het schuldenprobleem zich op huizenbezitters die op grote schaal gedwongen hun huis moesten verkopen. Uit de jaarlijkse Bijzonder Beheer benchmark van Purpose blijkt dat op het hoogtepunt van de crisis in 2014 meer dan 10.000 huizenbezitters gedwongen hun huis moesten verkopen, waarvan ongeveer 2500 via een executieveiling. De gemiddelde restschuld bij de laatste groep was EUR 80.000 en voor een onderhandse gedwongen verkoop EUR 45.000. Deze bedragen zijn in de praktijk niet meer terug te betalen voor een modaal gezin. Nu de crisis voorbij is, blijkt dit probleem tot het verleden te behoren. Er worden nog maar mondjesmaat huizen gedwongen verkocht en als dit toch moet gebeuren, dan blijft er steeds vaker geld over om de schulden mee af te lossen. Bijzonder Beheer afdelingen hebben steeds minder te doen en de afschrijvingen nemen snel af. Belangrijkste oorzaken lijken de extreem lage rente en de snel stijgende huizenprijzen. Daardoor staan nog maar weinig huizen ‘onder water’ en betalen mensen zo weinig voor hun hypotheek, dat ze veel minder voor hun huis betalen dan ze voor een vergelijkbare huurwoning zouden betalen.

Mensen zonder  eigen huis dieper in de problemen

Dit geldt echter niet voor mensen zonder eigen woning. De huren stijgen volgens het CBS al sinds 2013 meer dan tweemaal zo hard als de inflatie met een stijging van bijna 20% van de gemiddelde woninghuur. Terwijl de hypotheek door de dalende rentestand relatief steeds minder kost.  Daar komt bij dat de overkoepelende vaste lasten een steeds grotere hap nemen uit het besteedbaar inkomen. Een modaal huishouden dat een gemiddelde huurprijs heeft, is 57% van het inkomen kwijt aan de vaste lasten, wat zo’n 10% procent hoger is dan in 2009. Modale gezinnen die minder geluk hebben, omdat ze bijv. door een verhuizing een fikse huurstijging voor de kiezen hebben gehad en anderhalf keer de gemiddelde huur betalen, zien wel 2/3 van het inkomen verdwijnen in de vaste lasten. Dit alles draagt bij aan het verontruste bericht van het Nibud dat meer dan de helft van de huurders in Nederland moeilijk zegt rond te komen*.

De tweedeling groeit

Dit vergroot de tweedeling die we momenteel zien als we afgaan op de schuldenproblematiek. De cijfers zijn bekend. 1,4 miljoen mensen met risicovolle schulden, waarvan 800.000 met problematische schulden die niet binnen 36 maanden zelfstandig kunnen worden opgelost en circa 200.000 mensen in schuldhulpverlening. Het overgrote deel van deze groep behoort tot de categorie zonder eigen huis. Het lijkt erop dat deze groep veel minder heeft kunnen profiteren van het economisch herstel dan de huizenbezitters. Zie daar dan ook de tweedeling door het ontstaan van een groep met forse schuldenproblemen op de top van de economische conjunctuur. Zeer zorgelijk, omdat het de komende jaren niet beter gaat worden. Hogere energierekeningen, hoger BTW tarief, lager consumentenvertrouwen en een dreigende crisis werpen de vraag op hoe de komende jaren eruit gaan zien voor deze groep.

Elke economie is gebaat bij een breed draagvlak in de samenleving qua inkomen en vermogen, zowel aan de vraag als de aanbodkant. Ergo: hoe meer mensen werk hebben en geld om te besteden, hoe beter het is voor de economie. We zien nu echter een grote groep wegzakken in een tijd van economische voorspoed. Wat kunnen we daar aan doen?

Huidige oplossingen zijn te weinig en te laat

De afgelopen jaren is de aandacht gegroeid voor persoonlijke hulp en advies voor mensen met schulden. Methoden zoals Motiverende Gespreksbejegening en Mobility Mentoring hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de professionalisering van hulpverlening rondom schulden. Nadeel: de schaal en het uitblijven van samenhangende oplossingen. Het aantal gezinnen met schulden is simpelweg te groot om allemaal te helpen met de huidige capaciteit aan schuldhulpverleners. Daarnaast is de schaamte bij veel mensen met schulden te groot en de drempel te hoog om zelf actief hulp te zoeken. Het gevolg is dat mensen vaak laat hulp zoeken, waardoor de problemen al te groot zijn voor een snelle en adequate oplossing. Tenslotte is het door privacyregels moeilijk om data uit te wisselen, zodat de gemeenten vroegtijdig mensen met schulden kunnen benaderen. Het gevolg daarvan is dat te weinig mensen vroeg ontdekt kunnen worden. In Den Haag bijvoorbeeld worden door deze oorzaken maar 5.000 mensen bereikt door hulpverlening, terwijl 30.000 die hulp hard nodig hebben. In andere steden zien we vergelijkbare cijfers. Kortom: de huidige oplossingen lijken onvoldoende. Er is meer nodig.

Oplossingsrichtingen naar effectiever schuldhulp

Visie en verbeeldingskracht vormen het startpunt voor brede oplossingen. Die kunnen van de politiek komen, maar ook vanuit andere organisaties. Er zijn drie oplossingsrichtingen die verandering kunnen aanbrengen in deze problematiek. Het doel is om iedereen in Nederland die hulp nodig heeft om de schulden op te lossen, ook daadwerkelijk te bereiken:

1. Wetgeving – Momenteel worden voorbereidingen getroffen voor twee belangrijke veranderingen. De Belangrijkste verandering is de komst van een centraal informatiepunt, waar klanten en hun hulpverleners snel inzicht kunnen krijgen in hun eigen achterstandsdata. Dit zou bijzonder goed kunnen helpen om snel en accuraat inzicht en overzicht te krijgen van de achterstandsproblemen.
2. Debt Tech – De laatste tijd zijn er veel nieuwe technologische oplossingen die zich richten op de groeiende groep mensen met schuldenproblemen. Deze oplossingen richten zich bijvoorbeeld op hulpverlening in digitale vorm (Fikks, GeldFit) of op andere manieren van budgetbeheer (Buddy Payments, BuyProxy of Guardians).
3. Producten – De laatste ontwikkeling is nog bijzonder pril, maar richt zich op daadwerkelijke oplossingen die geld kunnen besparen of bescherming bieden. Van de eerste categorie is het Vaste Lasten Pakket waar we als Purpose momenteel aan werken. De tweede categorie is bijvoorbeeld een uitvaarverzekering die beschermt tegen de ontluisterende gemeente-uitvaart.

Persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat door samenwerking en gerichte sociale innovatie een vangnet kan worden gespannen die het mogelijk maakt voor mensen met schulden om actief te blijven meedoen in de samenleving. Daarmee kan worden voorkomen dat grote groepen mensen wegzakken in armoede. Dan kunnen de ‘gele hesjes’ wellicht aan de kapstok blijven hangen.