In maart 2019 hebben we met Purpose een sessie begeleid voor Bijzonder Beheer afdelingen. We maakten met elkaar scenario’s voor een verwachte crisis in 2020. Een pandemie scenario stond op de lijst, maar werd niet uitgewerkt omdat iedereen het te onwaarschijnlijk vond. De coronacrisis is een zeldzame gebeurtenis met grote gevolgen. Dit noemen we ook wel een ‘Black Swan’. Meestal is niemand erop voorbereid. Dit dwingt tot improviseren, waardoor partijen eerst geen zicht hebben op de langere termijn effecten. Stilzwijgend gaan we er vanuit dat we na 3 maanden weer overgaan tot de orde van de dag. Maar klopt deze aanname wel? Persoonlijk denk ik van niet. Nadat we de eerste klappen hebben geabsorbeerd, komen we in ‘onbekende wateren’. De kans is groot dat we te maken krijgen met een economische crisis waarvan we de lengte en diepgang niet kennen. Tijd daarom om ons voor te bereiden op een periode waarin we anders moeten omgaan met armoede en schulden.
Deze crisis is anders
Als Purpose zijn we 9 jaar geleden ontstaan tijdens de kredietcrisis. In deze tijd verdubbelde het aantal werklozen en steeg het aantal bijstandsgerechtigden met 50%. In het topjaar 2013 moesten naar schatting 12.000 mensen gedwongen hun huis verlaten met een restschuld van gemiddeld 40 – 80.000 euro. In deze periode hebben we Bijzonder Beheer afdelingen geholpen om zich te vernieuwen, door zowel menselijk als effectief klanten te helpen om hun huis te behouden of om op een sociale manier een nieuwe start te maken. Het was een zware crisis, met vergaande gevolgen voor zowel de banken als hun klanten.
En nu komt de coronacrisis er overheen. De verschillen met de kredietcrisis zijn groot. Waar de vorige crisis werd veroorzaakt van binnen uit het economisch systeem (de banken en de huizenmarkt), is de coronacrisis veroorzaakt door een externe oorzaak. Dit keer is het totale economische leven en de internationale handel voor maanden stilgelegd in een vergaand geglobaliseerde wereld. Effect van deze crisis is dat hele sectoren (horeca, reiswereld, luchtvaart, bloemen, ..) nu werkloos zijn. Een ander groot verschil zijn de 1 miljoen ZZP-ers en ander tijdelijk personeel, die een veel groter onderdeel zijn van de economie dan in de vorige crisis. Het gebrek aan bescherming en buffers is voelbaar.
Eerste golf van mensen met acute geldproblemen
De reactie op deze crisis is heel anders dan bij de kredietcrisis. De overheid heeft een ongekend steunpakket op poten gezet voor ZZP-ers en bedrijven. Ook de banken hebben met empathie en regelingen gereageerd. Alles met het doel om klanten en bedrijven door deze periode heen te loodsen. En de eerste signalen laten zien dat daar nu al veel gebruik van wordt gemaakt. In de gemeente Amsterdam waren vorige week al 20.000 BBZ regelingen aangevraagd en er zijn in Nederland al meer dan 100.000 bedrijven die werktijdverkorting hebben aangevraagd. Ook bij de banken hebben zich naar schatting al 25.000 klanten aangemeld die hun hypotheek niet meer kunnen betalen. En dit is nog maar het begin van een nog onbekende stijging van armoede en schulden.
Huidige werkwijze zal de coronacrisis niet overleven
De gemeentelijke en landelijke regelingen zoals TOZO, NOW, TOGS en BMKB moeten de eerste klappen opvangen. De uitvoering van de regelingen zet grote druk op de uitvoeringsorganisaties van UWV, RVO maar vooral ook die van gemeenten. De snel groeiende werkloosheid door het wegvallen van werk leidt ook tot een groei in gebruik van armoederegelingen en de bijstand. De verwachting is dat er de komende tijd een gigantische druk zal ontstaan op de uitvoeringsorganisaties, waar een tekort zal gaan ontstaan aan goede mensen. Dit zal de landelijke en gemeentelijke budgetten fors uitputten.
Schuldhulpverlening zal de druk ook gaan voelen. Voor de crisis waren er al 1,4 miljoen mensen met problematische schulden of een risico daarop, waarvan slechts 7% hun weg weet te vinden naar schuldhulpverlening. En als mensen zich daar melden, dan wacht hen een fysiek proces dat jaren kan duren en bijzonder arbeidsintensief is. Het proces is gebaseerd op fysiek contact, formulieren en brieven. Het is dan ook geen wonder dat de instroom door de coronacrisis bij schuldhulpverlening is gedaald, omdat veel schuldhulpverleners hun diensten niet online kunnen aanbieden. Maar het is de stilte voor de storm. De instroom zal snel gaan stijgen, waar het systeem niet op is voorbereid.
Voor hypothecair Bijzonder Beheer van de banken geldt dat het de afgelopen jaren rustig is geweest qua instroom. De afdelingen zijn sterk afgeslankt en veel mensen hebben ander werk gevonden. Maar dit verandert snel. De banken hebben zich in eerste instantie sociaal en solidair opgesteld naar Nederlanders. Ze geven uitstel van betaling en hebben toegezegd geen mensen uit hun huis te zetten, zolang de coronacrisis duurt. Na de mensen die zich preventief hebben gemeld, wordt rond deze tijd bekend hoeveel mensen daadwerkelijk onvoldoende geld op de rekening hebben staan om hun hypotheek te betalen. De verwachting is dat de instroom snel zal gaan stijgen. Het probleem is hier vooral het hoge tempo waarmee de betalingsproblemen zich openbaren. Hierdoor staat iedereen in de crisisstand, om de groei van de problemen op te vangen.
Andere incassoafdelingen zullen ook de komende tijd naar verwachting de instroom zien stijgen. Woningbouwcorporaties hebben aangegeven dat ze voorlopig geen mensen hun huis zullen uitzetten. Vergelijkbare afspraken zijn gemaakt met waterbedrijven. Het CJIB wil dat mensen minder hard worden aangepakt, waardoor er geen beslag zal worden gelegd. Dit is echter een tijdelijke situatie. De vraag is wat er gebeurt als deze periode voorbij is. Gaat dan alles weer naar het oude? Ik denk het niet.
Blijvende veranderingen, ook na 3 maanden
Op dit moment wordt er vooral gereageerd op de huidige en verwachte toestroom op korte termijn. Maar hoe zal de situatie zich ontwikkelen na de eerste 3 maanden? De vraag is of mensen hun oude leven weer zullen oppakken. Zullen mensen nog net zo gemakkelijk het vliegtuig nemen? Zullen ze net zo vaak in de auto stappen, nu ze gewend zijn geraakt aan videobellen? Willen mensen nog naar grote bijeenkomsten, zoals concerten, voetbalwedstrijden en grote congressen? Als het gedrag van mensen blijvend verandert, dan zal ook de economie zich daaraan moeten aanpassen. Dat zal niet zonder slag of stoot gaan. Armoede en schulden zullen dan verder stijgen. De kernvraag is hoe lang de laagconjunctuur gaat duren, en hoe diepgaand de veranderingen zullen zijn.
Anders denken over armoede en schulden
Een eerste stap is het anders organiseren van armoede en schulden. Om te beginnen zal het nodig zijn om heel anders te kijken naar de regelingen die de overheid heeft gerealiseerd voor ZZP-ers en mensen met flexibele contracten. Hoe moeten die eruit zien na de eerste 3 maanden van de coronacrisis? Ook schuldhulpverlening moet fundamenteel worden veranderd. Het moet preventiever, laagdrempeliger en sneller gaan werken, om mensen weer een nieuwe schuldenvrije start te geven. Hier is ook technologie cruciaal, om op afstand op een gebruiksvriendelijke manier te kunnen werken. En ja, er zijn veel mensen die digitaal minder vaardig zijn. Maar ook die moeten naar eigen vermogen leren mee te doen in een maatschappij die snel digitaliseert.
Bij Bijzonder Beheer zal de eerste reflex bij een stijgende instroom zijn om extra mensen aan te nemen. Maar bij extreme en langdurige stijgingen is dit niet vol te houden. Samenwerking met andere schuldeisers en de hulp van nieuwe technologie zoals portals, geautomatiseerde intakes en personal financial management software kunnen ervoor zorgen dat Bijzonder Beheer de stap maakt van een ‘figuurzaag’ naar een ‘decoupeerzaag’.
Dezelfde consequenties gelden ook voor alle incassoafdelingen en bedrijven. De rol in bestrijding van armoede en schulden is cruciaal. De geïsoleerde werkwijze van nu, waarbij iedereen de laatste euro probeert terug te krijgen, moet verder worden doorbroken. Samenwerking binnen het ecosysteem van bedrijven, dat zich afgelopen jaren rondom armoede en schulden heeft gevormd, is cruciaal. En ook hier is technologie de versneller die nodig is om de grote toeloop aan te kunnen.
De blik vooruit
Het is tijd om na de eerste schok nu de blik vooruit te werpen. Wat zijn de mogelijke scenario’s waar gemeenten, Bijzonder Beheer afdelingen en incassobedrijven mee te maken gaan krijgen? Hoe kunnen we er met elkaar voor zorgen dat we meer mensen beter kunnen helpen aan een toekomst die vrij is van armoede en schulden? Met een nieuwe aanpak, samenwerking en nieuwe technologie moet het mogelijk zijn om ook voor een langere periode armoede en schulden effectief te bestrijden. Tot er een vaccin is gevonden en de economie definitief kan herstellen.
