Opschalen van sociale innovaties: zullen we eens groot beginnen?

Nederland bruist van de sociale innovatiekracht. Toch komen de meeste pilots niet verder dan een lokaal experiment. Veel kennis, ervaring en investeringen gaan daardoor verloren. Het ontbreekt vaak aan durf en vermogen om groot te denken. ‘Zullen we klein beginnen’ wordt dan vaak gezegd. Terwijl er juist behoefte is aan goede oplossingen op landelijk niveau. Maar de huidige weg van opschaling is lang en vol met obstakels. De tijd is rijp voor een opschalingsfonds. Dus zullen we voor de verandering eens groot beginnen?

Vol innovatiekracht

In de afgelopen 10 jaar zijn armoede, schulden en bestaanszekerheid terug op de agenda gekomen in Nederland. In die tijd hebben veel sociaal ondernemers, ambtenaren en vrijwilligers geëxperimenteerd met nieuwe sociale oplossingen om de maatschappelijke problemen te lijf te gaan. Vanuit de overheid en fondsen zijn hier miljarden in geïnvesteerd in de vorm van subsidies. Ook zijn er impact investeerders gekomen die privaat kapitaal in deze sociale sector hebben geïnvesteerd. Wat is hiervan terecht gekomen?

Opschalen is een steile weg vol obstakels

Van alle subsidies en investeringen is veel geld besteed aan kleinere experimenten op lokaal niveau: de zogenaamde pilots. Van maar een beperkt aantal pilots weten we echt wat de resultaten waren. Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar de impact van de ‘Klijnsma gelden’. Deze waren bedoeld voor de bestrijding van kinderarmoede. Het ging daarbij jaarlijks om 85 miljoen per jaar, vanaf 2017-2021. Uit een evaluatie van Bureau Bartels bleek dat van slechts 17% van de pilots het effect was onderzocht.

Als een pilot dan is afgerond, begint het pijnlijke proces van opschaling. Vaak is er niet van tevoren nagedacht over deze vervolgfase. Hoe tonen we de werking aan van de interventie? Hoe organiseren we opschaling? Hoe moet opschaling worden gefinancierd? De meeste pilots sneuvelen al in deze fase. Er is al vaak geen geld voor een goede effectmeting, laat staan voor opschaling. En let wel: hierdoor zijn heel wat goede interventies voortijdig tot een eind gekomen. Zonde!

Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) op bestelling

Organisaties die het avontuur aandurven en aankunnen, bewandelen vanuit noodzaak het pad van marketing. Opschaling betekent in de praktijk namelijk dat ze de zegeningen van de interventie moeten bejubelen op events en op social media om aandacht te krijgen. Gemeenten en andere belanghebbenden moeten weten wat zo’n interventie allemaal mogelijk maakt. Waarbij de verleiding groot is om nog wankele eerste resultaten op te poetsen en mindere kanten weg te moffelen, in plaats van het eerlijke verhaal over de lessen te delen.

Bij opschaling is de MKBA een belangrijk instrument om de werking van een interventie aan te tonen. Onder druk van de marketing lijkt het er soms op dat je ook een positieve effectmeting en MKBA op bestelling kan krijgen. Het is ook vaak lastig om te onderscheiden wat de invloed van de interventie is op de uitkomsten. Er wordt gegooid met SROI-cijfers (Social Return On Investment) van 2 en hoger, wat betekent dat voor elke geïnvesteerde euro de maatschappij 2 euro aan waarde terugkrijgt. Het idee dat een MKBA altijd goed uitkomt kan het een slechte naam geven.

Daarom is er behoefte aan meer knowhow, standaardisatie en validatie van effectmetingen en MKBA’s. Dit in het belang van opschaling, zodat investeerders een redelijke zekerheid hebben dat een interventie kan werken in meerdere situaties, op landelijke schaal.

Nog geen eenduidige Maatschappelijke Prijslijst

Om te komen van een effectmeting naar een MKBA en een berekening van de SROI, is een maatschappelijke prijslijst nodig. En helaas is er nog geen algemeen onderhouden en geaccepteerde prijslijst. Op dit moment zijn er meerdere varianten die bekend zijn (Verwey-Jonker Instituut, Instituut Publieke Waarde en Purpose). Ze bevatten allemaal interessante elementen. Maar soms zijn ze incompleet, verouderd en context-afhankelijk. Hierdoor is er een risico op een lagere betrouwbaarheid van de SROI-berekening.

Er is daarom behoefte aan een eenduidige, gevalideerde maatschappelijke prijslijst. Een prijslijst waar iedereen in Nederland gebruik van kan maken. Dit verhoogt de betrouwbaarheid van de MKBA’s.

In een ideale wereld…

In een ideale wereld zouden de meest kansrijke interventies worden herkend, erkend en gefinancierd. Voordat je een pilot wil starten, zou het fijn zijn om een overzicht te krijgen van soortgelijke interventies die al eerder zijn uitgevoerd. Daardoor kun je doorontwikkelen op basis van bekende informatie. Zo leren we van eerdere pilots en bouwen we voort op elkaars ervaringen. Dan zou minder funding nodig zijn voor pilots ‘die het wiel opnieuw uitvinden’. En zou meer funding beschikbaar zijn voor opschaling van goed functionerende nieuwe interventies. En zouden veel meer mensen profiteren van sociale innovaties en investeerders meer terugkrijgen voor hun investeringen.

In een ideale wereld zijn effectmetingen betrouwbaar en vergelijkbaar. Uitkomsten kunnen in deze wereld niet worden beïnvloed door opdrachtgevers die belang hebben bij goede uitkomsten. Er is een eenduidige en transparante maatschappelijke prijslijst beschikbaar voor iedereen die dit wil gebruiken. Iedereen kan hieraan bijdragen.

In een ideale wereld zijn managers en professionals goed opgeleid om pilots, effectmetingen en MKBA’s voor te bereiden en te begeleiden. Gespecialiseerde bureaus zijn beschikbaar voor uitvoering van hoogwaardige effectmetingen en berekenen op een betrouwbare en betaalbare wijze de MKBA van nieuwe interventies. En organisaties en hulpverleners krijgen toegang tot een scala aan goed werkende, landelijke interventies om in te zetten voor hun doelgroep.

Ik denk dat iedereen zou profiteren van deze ideale wereld.

Tijd voor een opschalingsfonds

Is deze ideale wereld bereikbaar? Waarom niet?! We moeten alleen durven om wat groter te denken. Daarom introduceer ik een idee waar ik al een tijdje mee rondloop. Het is het idee van een publiek-privaat opschalingsfonds. Dit fonds verstrekt onder voorwaarden financiering voor de opschaling van kansrijke interventies. Het opschalingsfonds is gelieerd aan een organisatie die opschaling mogelijk maakt heeft in mijn optiek de volgende eigenschappen:

Investeringsfonds voor sociale innovatie – Een fonds waarin zowel overheid als investeerders investeren. Het fonds wordt professioneel bestuurd. Interventies kunnen een beroep op funding doen door te komen met een effectmeting, MKBA en een opschalingsplan. Deze moeten voldoen aan vooraf gedefinieerde afspraken. Het fonds vertrekt ook ‘seed funding’ en ondersteuning voor werkzaamheden om aan de randvoorwaarden te voldoen.
Interventie Database (Open Source) – Initiatiefnemers van interventies kunnen hun interventie al direct bij de start registreren. Ze kunnen dan ook zien welke vergelijkbare interventies al eerder zijn ontwikkeld en getest. Ook kunnen ze zien welke interventies al zijn opgeschaald en wat hun effecten zijn, inclusief SROI-berekening conform de standaard. Effectrapportages zijn voor iedereen inzichtelijk. Naarmate een pilot richting opschaling gaat, kunnen ze effectmeting en MKBA toevoegen, mits ze voldoen aan randvoorwaarden (zie onder). De opschalingsorganisatie regisseert de interventiedatabase. Movisie heeft al een interventiedatabase met zo’n 93 interventies die zijn beschreven. Dit zou een goede basis kunnen zijn voor een Open Source interventiedatabase met veel meer interventies, met een goede onderbouwing van de meetbare en merkbare effecten.
Certificering effectmeting en sociale rendementsberekening – Er komt een certificeringssystematiek voor effectmetingen en MKBA’s. Zowel universiteiten, hogescholen en onderzoeksbureaus kunnen zich laten opleiden en certificeren. Als ze voldoen aan de randvoorwaarden, dan zijn hun effectmetingen geldig voor het Investeringsfonds.
Maatschappelijke prijslijst (Open Source) – Het fonds krijgt de regie over een transparante, goed onderbouwde en gevalideerde maatschappelijke prijslijst. Universiteiten kunnen onderzoek doen naar en bijdragen aan deze prijslijst. Universiteiten en onderzoeksbureaus zijn verplicht om deze prijslijst te gebruiken, zodat SROI berekeningen betrouwbaar worden.
Samenwerking Universiteiten en Onderzoeksbureaus – Het is cruciaal dat universiteiten, hogescholen en onderzoeksbureaus beter gaan samenwerken. Het investeringsfonds kan hier een coördinerende rol in spelen.
Opleiding en begeleiding – Het investeringsfonds faciliteert opleidingen en begeleiding van pilots en opschalingstrajecten. Ook dit kan worden gecertificeerd, zodat er een goed gecoördineerde markt ontstaat, waarin betrouwbare opleiding en professionele begeleiding beschikbaar zijn.

Zullen we groot beginnen?

Het idee van een opschalingsfonds zou een ideale wereld dichterbij brengen. Vraag is alleen: wie is er nu aan zet? Persoonlijk denk ik dat de overheid dit zou kunnen stimuleren. Een consortium van partijen kan het idee verder uitwerken en in de praktijk brengen. Het is ambitieus, maar zeker niet onhaalbaar. Het is niet iets wat je klein kunt beginnen.